Waarom zou kunst per definitie verbindend moeten zijn?

Gisteren ben ik in Museum Arnhem naar een tentoonstelling geweest over Kunst in het Derde Rijk. Deze expositie trekt zoveel belangstellenden, dat hij is verlengd tot half april. De getoonde collectie laat goed zien zien wat er gebeurt wanneer kunstuitingen voor het karretje van de politiek worden gespannen en als verlengstuk worden gebruikt voor het propageren en verheerlijken van een bepaalde ideologie. Daarmee roept hij veel vragen op en niet alleen de meest voor de hand liggende.

Dit onderwerp heeft mijn warme belangstelling, want mijn afstudeerscriptie bij planologie ging destijds over ruimtelijke ordening en architectuur in het Derde Rijk. Daarbij keek ik vooral hoe beide onderwerpen werden beïnvloed - je zou ook kunnen zeggen: gestuurd of zelfs vergiftigd - door de ideologie van het nationaalsocialisme. De conclusie was dat ook dit onderwerp, net als alles in die periode, doortrokken was van de heilleer van de nazi's. 

Een bezoek aan deze tentoonstelling is een ongemakkelijke, zelfs wat surrealistische ervaringen, omdat het net lijkt of hij door Adolf Hitler persoonlijk is geopend. Dat is onvermijdelijk door de getoonde kunstwerken en mag je ook niet uit de weg gaan. Volgens sommigen is een dergelijke expositie, door de electorale opkomst van 'extreem-rechts', zelfs van groot belang als waarschuwing tegen totalitarisme. Tegelijk kan het ongemakkelijk zijn om je waardering uit te spreken voor sommige schilderijen, uit angst jezelf meteen verdacht te maken.

In datzelfde museum was eerder al eens werk te zien van Matthijs de Bruijne. Die naam zal niet bij iedereen een belletje doen rinkelen, of het moet zijn omdat hij bedankt heeft voor het maken van een kunstwerk voor het binnenkort gerenoveerde Binnenhof dat 'politiek neutraal, niet aanstootgevend en verbindend' moest zijn. Voor mij persoonlijk zouden al die restricties al genoeg reden zijn om voor de eer te bedanken, maar bij De Bruijne was de verkiezing van Bosma tot voorzitter van de Tweede Kamer de spreekwoordelijke druppel.

Interessant genoeg was de keuze voor Matthijs de Bruijne al geen politiek neutrale, want hij presenteert zichzelf als politiek betrokken kunstenaar wiens werk 'in dienst staat van een maatschappelijk doel, met kritiek op de ongelijkheden onder het kapitalistische systeem' (aldus het Museum Arnhem in 2012). Je kunt ook zeggen dat hij de personificatie is van kunst als 'linkse hobby' waarin het steevast, en ook steeds maar weer, draait om zaken als verbinding, diversiteit en inclusie en om honderd procent jezelf kunnen zijn. 

Wat in Museum Arnhem opviel, was dat de bijschriften niet of nauwelijks bevoogdend waren, precies zoals het hoort. In het ideale geval wordt nuttige achtergrondinformatie geboden en laat je de interpretatie verder over aan de bezoeker, die er niet alleen het zijne van mag vinden maar in gedachten ook elk zijspoor kan bewandelen. Zo bedacht ik dat er slechts een gradueel verschil bestaat tussen de propagandistische kunst in het Derde Rijk en de op inclusie en diversiteit gefixeerde, gesubsidieerde kunstuitingen van vandaag.

Wat ik daarmee wil zeggen, is dat kunst nooit losstaat van de tijdgeest en steeds beïnvloed of gestuurd wordt door heersende politieke of maatschappelijke ideologieën. Het feit dat het vandaag de dag iets subtieler gebeurt, en onder het mom van verheven idealen waar niets tegenin te brengen valt zonder jezelf buiten de discussie te plaatsen, doet daar niets aan af. Je hoeft maar twee dagen achtereen de cultuurbijlage van De Volkskrant te lezen om steeds maar weer diezelfde, tot in het oneindige herhaalde  kernwoorden tegen te komen.  

Wat mij betreft mag kunst best een beetje schuren, wringen, prikkelen, uitdagen, verwarren, verrassen en overrompelen. Net zoals een journalist in het ideale geval af en toe een luis in de pels is, zo kan kunst juist bij uitstek heersende opvattingen bevragen of van een andere kant belichten. Tegelijk mag kunst ook een volstrekt neutrale, louter esthetische positie innemen met de rug naar de actualiteit toe. Alles beter dan door de overheid gesubsidieerde eenheidsworst die bepaalde beleidsdoelen onderschrijft, in welk tijdvak dan ook.